„Martröð frá tímum systranna Óstjórnar og Ofstjórnar“

Óli Björn Kárason alþingismaður Sjálfstæðisflokksins ritaði grein í Morgunblaðinu í gær undir þessari fyrirsögn. Þar rekur hann efnahagsumhverfi á Íslandi á níundaára tug síðustu aldar, þegar kvótakerfi var komið á í fiskveiðum Íslendinga. Auðlindin fékk leyfi hjá Óla Birni til að birta greinina:

„Það var lítil birta yfir íslenskum efnahagsmálum í upphafi níunda áratugar síðustu aldar. Barist var við króníska verðbólgu og erlenda skuldasöfnun. Útflutnings- og samkeppnisgreinar voru reknar með miklum halla, enda hækkaði framleiðslukostnaður langt umfram það sem gerðist í helstu viðskiptalöndum. Kjarabætur launafólks brunnu upp á báli verðbólgu og skuldir hækkuðu. Helsta stjórntæki í efnahagsmálum var gengisskráning íslensku krónunnar, sem var ákveðin af ríkisstjórn en ekki Seðlabanka.

Stefnan í peningamálum tók mið af afkomu sjávarútvegs – mikilvægustu atvinnugrein landsmanna. Væri hann rekinn með tapi var gengið fellt til að koma honum upp fyrir núllið. Auðlindum sjávar var sóað og sóknarkerfi og pólitísk miðstýring leiddi til offjárfestingar. Lítill sem enginn hvati var til hagræðingar, aukinnar vöruþróunar eða áhættudreifingar. Spekúlantar töldu að eina færa leiðin til að spá fyrir um framtíðina – gengi íslensku krónunnar – væri að fylgjast með fundum og yfirlýsingum Landssambands íslenskra útvegsmanna. Fjármálakerfið var í heljargreipum opinberra afskipta enda að stærstum hluta í ríkiseigu og undir pólitískri stjórn.

Fyrir daga kvótakerfisins (1984) og framsals (1990) var helsta markmið stjórnvalda að tryggja að útgerðar- og fiskvinnslufyrirtæki næðu að skrimta í kringum núllið. Með millifærslum og gengisfellingum var undirstöðuatvinnuvegi haldið við hungurmörkin. Íslenskt efnahagslíf var gegnsýrt af millifærslum og pólitískum afskiptum til að standa undir óhagkvæmum, óarðbærum og ósjálfbærum sjávarútvegi. Fiskverð var ákveðið af opinberri verðlagsnefnd, olía fiskiskipa var niðurgreidd, sérstök afurðalán voru veitt. Starfræktur var úreldingarsjóður fiskiskipa til að gera útgerðinni kleift að leggja skipum enda höfðu sóknarkerfið og opinber afskipti ýtt undir offjárfestingu. Framkvæmdastofnun ríkisins var ætlað að hlaupa undir bagga með sérstakri fjárhagsaðstoð við útgerðarfyrirtæki, ekki síst bæjarútgerðir, sem voru á barmi gjaldþrots. Veikburða sveitarsjóðir héldu bæjarútgerðum á lífi og það dró úr möguleikum þeirra til að sinna nauðsynlegri þjónustu við íbúana. Um langan tíma var fyrirtækjum haldið uppi með neikvæðum vöxtum á kostnað annarra fyrirtækja og launafólks.

Veruleiki launafólks: Gengisfelling

Veruleiki íslensks atvinnulífs en ekki síður launafólks var í sjálfu sér einfaldur; gengisfelling, gengissig og gengisaðlögun. Á sex árum frá 1980 féll krónan um nær 600% gagnvart dollar. Árin 1980, 1981 og 1982 var verðbólga alltaf yfir 50% og árið 1983 hækkaði verðlag um 84% og fór upp fyrir 100% á tímabili. Í nóvember 1980 kostaði mjólkurlítrinn fjórar krónur. Í sama mánuði 1985 var verðið 33 krónur – meira en áttföldun verðs. Fimm árum síðar hafði verðið hækkað í 65 krónur sem er rúmlega 16-földun á áratug. Bensín var ellefu sinnum dýrara, líkt og rafmagn, egg 15 sinnum og íslenskt brennivín rúmlega 14 sinnum dýrara. Frá 1980 til 1990 meira en 18-faldaðist verðlag á Íslandi.

Í ágúst 1982 var gjaldeyrisdeildum bankanna lokað í átta daga og gengi krónunnar ekki skráð í 12 daga. Aðeins fengust „nauðsynlegar yfirfærslur“ og þá gegn því að viðkomandi greiddi 18% aukagjald, sem yrði gert upp þegar búið væri að skrá „nýtt gengi“. Ríkisstjórnin greip til víðtækra efnahagsráðstafana og setti bráðabirgðalög. Gengið fellt um 13% og helmingur umsaminna verðbóta á laun skorinn af. Innflutningur skipa var stöðvaður og ákveðið að gengismunur sem kynni að myndast „vegna sölu á útfluttum sjávarafurðum skuli lagður inn á sérstakan gengismunarsjóð“ sem yrði varið til að styrkja sjávarútveginn. Draga skyldi úr innflutningi meðal annars með því að „takmarka lán til vörukaupa og kaupa á vélum og tækjum“. Til að milda höggið taldi ríkisstjórnin rétt að taka upp sérstakar láglaunabætur.

„Bjartsýnn“ á 50% verðbólgu

Þáverandi fjármálaráðherra sagði efnahagsaðgerðirnar vera með öðrum hætti en stundum áður þar sem um væri að ræða „samræmda lækkun verðbólgu“ sem „margir aðilar taka þátt í, ekki bara launamenn, heldur bændur, sjómenn, útgerðarmenn og verslunin“. Þannig væri byrðunum dreift vítt og breitt. Ráðherrann var nokkuð bjartsýnn á að með aðgerðunum væri hægt að halda verðbólgu í kringum 50% en hún stefndi að óbreyttu í 80-90% á nýju ári! Þetta gekk ekki eftir.

Með réttu má halda því fram að íslenskt efnahagslíf hafi verið komið að fótum fram. Undirstöðuatvinnugreinin var þurfalingur. Reksturinn herfilegur svo ekki séu notuð sterkari orð. Árið 1982 var 40% taprekstur af útgerðinni, 13% tap árið 1983 og 19% tap árið 1984.

Dr. Ásgeir Jónsson seðlabankastjóri bendir á í grein sem birtist í Þjóðmálum árið 2016 að eftir að verðtryggingu var komið á árið 1979 hafi farið að þrengja að mörgum skuldsettum fyrirtækjum. Hrun þorskstofnsins árið 1989 hafi verið gríðarlegt áfall – útgerðin á leiðinni á hausinn og gæti dregið bankakerfið niður með sér. Níundi áratugurinn endaði því á umfangsmikilli björgunaraðgerð fyrir sjávarútveginn sem miðaði öðrum þræði að því að bjarga bankakerfinu sjálfu. Ásgeir segir að þá hafi orðið sú mikilvæga breyting að aflaheimildir urðu framseljanlegar árið 1990 og það hafi skapað grunn fyrir hagræðingu í greininni – hagkvæmari fyrirtæki keyptu út þau lakari. Sjávarútvegsfyrirtækin stækkuðu samhliða því sem skotið hafi verið stoðum undir mörg lítil og sérhæfð fyrirtæki. Hagræðingin, sem var lífsnauðsynleg, var hins vegar ekki án sársauka.

Með kvótakerfinu og framseljanlegum aflaheimildum var hægt en örugglega sagt skilið við kerfi sem var fjármagnað með lakari lífskjörum almennings. Við snerum baki við gjaldþrota kerfi sem ætlað var að halda lífi í óhagkvæmum og ósjálfbærum sjávarútvegi. Lokun gjaldeyrisdeilda er sem óljós minning okkar sem eldri erum. Stöðugar gengisfellingar á kostnað launafólks eru martröð þeirra tíma þegar systurnar Ofstjórn og Óstjórn réðu ríkjum. Bæjarútgerðir heyra sögunni til og íþyngja ekki sveitarsjóðum.

Góður ágreiningur

Arðbær sjávarútvegur hefur orðið „uppspretta helstu tækniframfara og nýsköpunar í hinu íslenska hagkerfi og samvinna fyrirtækja í sjávarútvegi, vísindasamfélagsins og yfirvalda hefur verið mikil og öflug,“ segir í ítarlegri skýrslu um stöðu og horfur í íslenskum sjávarútvegi og fiskeldi sem unnin var af óháðum sérfræðingum og kom út á síðasta ári. Í skýrslunni er dregin fram skýr mynd af þeim ótrúlegu möguleikum sem fyrir hendi eru á komandi árum, sé rétt á málum haldið. Framleiðsluverðmæti sjávarútvegs og tengdra greina var um 332 milljarðar króna árið 2019 og gæti aukist í 615 milljarða árið 2030.

Kvótakerfið hefur lagt grunninn að því að sjávarútvegur greiðir hærri gjöld til ríkissjóðs en nokkur önnur atvinnugrein og er eina atvinnugreinin sem þarf að bera sérstök auðlindagjöld. Nú bíðum við ekki lengur eftir að gjaldeyrisdeildir bankanna séu opnaðar eða ríkisstjórn taki ákvörðun um nýtt gengi krónunnar til að halda útgerð og fiskvinnslu gangandi. Við tökumst á um hversu þungar álögur eigi að leggja á sjávarútveg umfram aðrar atvinnugreinar. Og að einu leyti er þessi ágreiningur góður. Hann er merki um hversu vel hefur tekist til við skipulag fiskveiðistjórnarkerfisins, sem er fyrirmynd annarra ríkja sem eru með sjávarútveg í sambandi við opinberar súrefnisvélar. Eftir Óla Björn Kárason » Með kvótakerfinu og framseljanlegum aflaheimildum var hægt en örugglega sagt skilið við kerfi sem var fjármagnað með lakari lífskjörum almennings.“